За апошні месяц у Беларусі стала вядома пра некалькі трагічных выпадкаў самазабойстваў сярод школьнікаў. Два з іх адбыліся ў Гомелі: адзін загінулы быў вучнем 11-га класа ў раёне «Сельмаш», другі — шасцікласнікам з «Навабеліцы».
Чытайце таксама: У Гомелі вучань наклаў на сябе рукі пасля канфлікту з адміністрацыяй школы
Паводле звестак інсайдэраў, абодва хлопцы мелі канфлікты з адміністрацыямі школаў праз свой знешні выгляд і нефармальнае адзенне, а таксама сутыкаліся з ціскам і цкаваннем. У апошнім выпадку, як сцвярджаюць крыніцы, настаўнікі не толькі не спынялі булінг, але і фактычна падтаквалі тым, хто цкаваў дзіця. У другога хлопца канфлікт са школьнай адміністрацыяй пасля перарос у хатні.
Пра гэтыя гісторыі паведаміла гомельскае выданне «Штодзень», аднак ніводнае афіцыйнае ведамства дагэтуль не пракаментавала трагедыі.
На гэтым фоне застаецца без тлумачэнняў і іншы рэзанансны выпадак: у кастрычніку з акна школы ў Жодзіне выпаў вучань пятага класа. Хлопец выжыў, але абставіны здарэння так і не былі агучаныя. Паводле версій у мясцовых чатах і сведчанняў школьнікаў, прычынай магла стаць «дрэнная» адзнака. Кіраўніцтва школы, аддзел адукацыі і следчыя органы ад каментароў адмовіліся. У выніку серыя трагедый і маўчанне ўладаў усё больш выразна паказваюць: сістэма ўпарта не хоча заўважаць праблему псіхалагічнага гвалту і ціску на дзяцей у школах.
Што кажуць псіхолагі
BGmedia звязалася з беларускім псіхолагам Наталляй, якая працуе з дзецьмі і падлеткамі, каб атрымаць прафесійную ацэнку сітуацыі. Паводле яе, падлеткавы і юнацкі ўзрост з’яўляецца адным з самых уразлівых перыядаў у кантэксце самагубстваў: у гэты час каштоўнасць жыцця часта ўспрымаецца як найменшая, затое адчувальнасць і імпульсіўнасць істотна ўзрастаюць.
У апісаных выпадках, як адзначае псіхолаг, падлеткі апынуліся ў вострым канфлікце з аўтарытэтнымі фігурамі і, верагодна, не бачылі для сябе ні выйсця, ні падтрымкі. Больш за тое, ў адным з выпадкаў замест дапамогі дзіця сутыкнулася з непаразуменнем з боку бацькоў. Наталля падкрэслівае, што спалучэнне сораму, адсутнасці падтрымкі і пачуцця безвыходнасці часта становіцца вырашальным фактарам, які падштурхоўвае дзяцей да крайніх і незваротных крокаў.
«Калі побач няма чалавека, з якім можна падзяліць гэтыя пачуцці ці атрымаць падтрымку, яны могуць стаць невыноснымі», — тлумачыць спецыялістка.
Псіхолаг адзначае, што сёння псіхалагічная падтрымка ў большасці школ носіць фармальны характар. «На школу з сотняй дзяцей часцей за ўсё ёсць толькі адзін спецыяліст, перагружаны справаздачамі і дакументамі, а не рэальнай глыбокай працай з падлеткамі», — кажа яна. Паводле яе, да такога спецыяліста звычайна не маюць даверу ні дзеці, ні бацькі, ні настаўнікі.
«Трэба пабудаваць сістэму псіхалагічнай падтрымкі падлеткаў у грамадстве»
Наталля падкрэслівае, што для перадухілення падобных трагедый патрабуецца значна больш, чым разавыя лекцыі ці фармальныя меры. «Трэба пабудаваць сістэму псіхалагічнай падтрымкі падлеткаў у грамадстве», — кажа яна.
Па-першае, на яе погляд, неабходна адукацыя бацькоў. Дарослыя павінны разумець: тое, што адбываецца з падлеткам у пубертаце, — не капрызы і не дрэнны характар, а нармальны працэс развіцця. «Бацькоў трэба вучыць будаваць з дзецьмі цёплыя, а не фармальныя адносіны», — кажа спецыялістка.
Па-другое, патрабуецца змяніць культуру зносін у школе. Школа павінна перайсці ад строгога кантролю і пакарання да дыялогу і падтрымкі. Педагогам важна навучацца асновам псіхалагічнай бяспекі: як заўважыць, што падлетак знаходзіцца ў складаных абставінах, што і як казаць, да якіх спецыялістаў рэкамендаваць звяртацца.
Таксама неабходна стварэнне бясплатнай грамадскай службы псіхалагічнай падтрымкі дзяцей, з вопытнымі і адукаванымі спецыялістамі. Мэта такой сістэмы, падкрэслівае псіхолаг, — каб кожны падлетак ведаў, што навокал ёсць неабыякавыя дарослыя і яны на ягоным баку.
Што гэта кажа пра школьную сістэму адукацыі
BGmedia паразмаўляла з палітолагам і экспертам у вобласці адукацыі Андрэем Лаўрухіным пра праблемы школьнай адукацыі ў Беларусі і пра тое, чаму дзяржаўная сістэма ігнаруе трагедыі, што адбываюцца з дзецьмі.
— У кантэксце апошніх падзеяў: якія негатыўныя тэндэнцыі вы можаце адзначыць у сістэме школьнай адукацыі за апошнія гады?
— Самазабойствы сярод школьнікаў, на жаль, здараюцца паўсюдна: не толькі ў Беларусі, але і ў развітых краінах свету. Асабліва ўразлівы пубертатны перыяд, прыкладна 12–13 гадоў: у гэтым узросце рэчы, якія дарослым падаюцца нязначнымі — абвінавачванні, канфлікты, ціск, — могуць мець фатальныя наступствы. Асабліва небяспечна, калі да такіх канфліктаў далучаецца школьная адміністрацыя. Існуе статыстыка, якая пацвярджае гэтую сувязь.
Калі казаць пра канкрэтныя фактары, што падштурхоўваюць дзяцей да самагубстваў, варта ўлічваць агульную сітуацыю ў краіне пасля 2020 года. Пачатак масавых рэпрэсій не мог не адбіцца на сістэме школьнай адукацыі. Бацькам забаранілі свабодны ўваход у школы, пачаліся арышты бацькоў, якіх улады лічылі нелаяльнымі. У выніку школа пачала выкарыстоўвацца як інстытут кантролю і інтэрпеляцыі, дзе «стукацтва» стала нормай і часта падтрымліваецца кіраўніцтвам.
Школьная адміністрацыя, у сваю чаргу, не зніжае ўзровень напружання, а наадварот — узмацняе яго, ствараючы спіраль недаверу. Гэтая спіраль існуе ўжо некалькі гадоў: яна нарастала пасля 2020 года і яшчэ больш узмацнілася з пачаткам паўнамаштабнай вайны супраць Украіны ў 2022-м.
Атмасфера нянавісці, нервовасці, падазронасці і пастаяннага «палявання» ў поўнай меры перанеслася на сістэму школьнай адукацыі. Менавіта ў школах, дзе знаходзяцца дзеці — больш наіўныя і адкрытыя, — гэта адчуваецца асабліва востра. Дзеці часта шчыра распавядаюць пра тое, што абмяркоўваюць дома з бацькамі, і гэта робіць іх уразлівымі.
«Фарбаваныя валасы ў школьнікаў — знак бяды»
— Паказальны прыклад — гісторыя з 11-класнікам з Гомеля, які скончыў жыццё самагубствам. Ён імкнуўся да самавызначэння праз каляровыя валасы і нефармальнае адзенне, вылучаўся сярод аднагодкаў. У краінах Еўрасаюза такі спосаб самавыражэння лічыцца нармальным, але ў Беларусі ён часта ўспрымаецца як сігнал «праблемы», як прыкмета «нелаяльнасці» або таго, што чалавек «не такі, як усе». Гэта існавала і раней, але пасля 2020 і 2022 гадоў перарасло ў адкрытую нянавісць да любых праяў іншасці.
Пры гэтым дакладна невядома, ці меў гэты школьнік нейкія палітычныя погляды. Аднак само гэтае «паляванне на іншых» і агульны ўзровень сацыяльнай напружанасці дэманструюць відавочныя прыкметы ціхага грамадзянскага канфлікту, адгалоскі якога ўсё мацней праяўляюцца ў школах.
«Людзі Лока» VS «Людзі Гобса»
— Я раней ужо пісаў пра ўмоўнае супрацьпастаўленне «людзей Лока» і «людзей Гобса». Людзі Лока — гэта тыя, хто арыентуецца на правілы і законы, імкнецца да лепшага, больш прадказальнага жыцця. Людзі Гобса, наадварот, зыходзяць з падазронасці: яны лічаць, што кожны вакол патэнцыйна небяспечны, што любы можа абрабаваць, забіць або нашкодзіць, і таму, з іх пункту гледжання, чым больш кантролю — тым лепш.
Сёння беларускае грамадства фактычна падзялілася на гэтыя два вялікія ўмоўныя лагеры — людзей Гобса і людзей Лока. Пры гэтым раней у сістэме адукацыі ўсё ж спрабавалі ўстрымлівацца ад такога падзелу і палітызацыі. Школы пазіцыянаваліся як нейтральная прастора, дзе галоўнай мэтай быў пошук ведаў, калектыўны роздум і пашырэнне гарызонтаў.
Але ў апошнія гады дзяржаўная палітыка пранікла ва ўсе адукацыйныя ўстановы і інструменталізавала іх. Школы ператварыліся ў інструменты кантролю і своеасаблівыя лабараторыі «палявання на людзей», дзе найперш спрабуюць вызначыць «людзей Лока», аддзяліць іх ад «людзей Гобса», пакараць і наладзіць адных супраць другіх. Гэта фарміруе атмасферу татальнага недаверу, падазронасці і цкавання.
У такіх умовах рэзка абвастраюцца псіхалагічныя праблемы, якія заўсёды існуюць у падлеткавым узросце. Знешнепалітычны і ўнутрыпалітычны кантэкст надаў гэтым праблемам значна больш востры і небяспечны характар, зрабіўшы самазабойствы сярод дзяцей не выключэннем, а трагічнай заканамернасцю.
Пры гэтым статыстыка самагубстваў у Беларусі даўно не публікуецца. У адрозненне ад краін Еўразвязу, дзе існуе абавязак раскрываць такія дадзеныя, беларускія ўлады хаваюць гэтую адчувальную інфармацыю. Мы не ведаем, наколькі за апошнія гады ўзрасла або змянілася колькасць самазабойстваў у краіне.
Дадатковым фактарам стала і сітуацыя пасля 2022 года — умовы ўцягнутасці ў вайну і стан «ціхай грамадзянскай вайны», калі адна частка грамадства фактычна займаецца паляваннем на другую. Усё гэта яшчэ больш паглыбляе крызіс і падштурхоўвае дзяцей і падлеткаў да крайніх і незваротных крокаў.
— Чаму сістэма замоўчвае трагедыі?
— Яшчэ адзін істотны фактар — тое, як адміністрацыі школаў ставяцца да гэтай праблемы. Фактычна можна казаць пра абыякавасць, калі гаворка ідзе пра самазабойствы сярод школьнікаў. У кіраўніцтва школаў ёсць перакананне, што лепшая стратэгія — проста не заўважаць праблему і маўчаць, калі ўзнікаюць пытанні. Такія выпадкі, як трагедыі ў Гомелі, не ўспрымаюцца як сапраўдныя трагедыі: не ўзнікае жадання разабрацца, што менавіта стала чыннікам, у якіх умовах жыла дзіця, якую ролю ў гэтым магла адыграць школа.
Гэтыя пытанні павінны былі стаць прадметам публічнага абмеркавання. Але замест гэтага кіраўніцтвы школаў выбралі тактыку замоўчвання — «абы чаго не выйшла». Праблемы літаральна «згортваюцца ў дыван», каб не прыцягваць увагу вышэйстаячых чыноўнікаў.
«У школьнай сістэмы няма адказнасці перад грамадствам»
— У школьнай сістэмы няма адказнасці перад грамадствам — толькі перад чыноўнікамі. Чым менш шуму і публічна агучаных праблем, тым лепш для ўсёй вертыкалі. Над чыноўнікамі ад адукацыі стаяць палітычныя начальнікі, якія самі выкарыстоўваюць ціск і цкаванне. Таму па ўсёй іерархіі ўніз перадаецца простае патрабаванне: не дапускаць скандалаў, не выносіць праблемы ў публічную прастору.
Але трагедыя ў школе — гэта заўсёды скандал і заўсёды рэзананс. Менавіта таму сістэма выбудаваная так, што яна не асэнсоўвае гэтыя праблемы і не распрацоўвае механізмаў, здольных іх папярэдзіць. І ў гэтым заключаецца глыбокая сістэмная хіба: адукацыя ўбудаваная ў бюракратычную іерархію, якая не ўмее і не хоча рэагаваць на падзеі, ставячы на першае месца чалавечае жыццё.
Чытайце таксама: «Парадак» любой цаной: як школа ў Беларусі цісне на настаўнікаў і вучняў
Асабліва калі гаворка ідзе пра жыццё дзіцяці — маленькага чалавека, які з’яўляецца будучыняй краіны. Калі жыццё адзінаццацікласніка не варта таго, каб спыніцца, прыцягнуць увагу і паспрабаваць зразумець, што адбылося, гэта азначае, што сістэма адукацыі перакрэслівае тую будучыню, дзеля якой яна нібыта створана.
У такіх выпадках школа фактычна дэманструе прыклад самазнішчэння. А паколькі менавіта адукацыя выхоўвае грамадзянаў заўтрашняга дня, то пры адсутнасці аналізу, высноў і прафілактыкі яна ператвараецца ў інстытут, які сам забівае будучыню — яе дзяцей.
— Як, на ваш погляд, бацькі могуць перадухіліць такія трагедыі, незалежна ад таго, якой застаецца сістэма адукацыі?
— Самае галоўнае — стварыць у сям’і бяспечную і даверлівую атмасферу і пастаянна клапаціцца пра псіхалагічны стан дзяцей. У падлеткавым узросце гэта асабліва складана, але фактычна гэта адзіны рэальны шлях. Бацькі павінны інвеставаць час, сілы і ўвагу, каб сапраўды разумець сваіх дзяцей, умець іх слухаць і быць побач у цяжкія моманты.
На жаль, сістэма адукацыі гэтай функцыі сёння не выконвае і не здольная стаць апорай для дзіцяці. Таму пошук падтрымкі пачынаецца менавіта ў сям’і — праз кампраміс, цярпенне і пастаянны дыялог. Падлеткі — гэта дзеці, якія востра маюць патрэбу ва ўвазе і дапамозе, асабліва ў крызісныя перыяды.
Варта разумець, што стрэс закранае не толькі дарослых. Для дзяцей ён часта нашмат больш балючы, бо іх псіхалагічныя рэсурсы значна меншыя. Таму надзвычай важна своечасова клапаціцца пра псіхічнае здароўе дзіцяці — у тым ліку не баяцца звяртацца па дапамогу да псіхолагаў і іншых спецыялістаў.
Не менш істотна і тое, каб самі бацькі пастаянна навучаліся і паглыблялі свае веды пра ўзроставыя асаблівасці дзяцей. Разуменне таго, з якімі праблемамі сутыкаецца дзіця ў пэўным узросце, дапамагае не прапусціць трывожныя сігналы і, магчыма, прадухіліць трагедыю.
— Як нядаўна ўведзенае псіхалагічнае сумоўе для педагогаў у школах можа паўплываць на праблему самазабойстваў сярод падлеткаў?
— Тут важна звярнуць увагу на адну прынцыповую дэталь: тыя, хто выкладае ў школах так званае «ваенна-патрыятычнае выхаванне», не ўключаныя ў спіс асобаў, якія абавязаныя праходзіць псіхалагічныя сумоўі. Пры гэтым менавіта гэтыя людзі часта не маюць педагагічнай адукацыі. Больш за тое, значная частка з іх была непасрэдна звязаная з падзеямі 2020 года — удзельнічала ў збіцці дэманстрантаў. Некаторыя з іх мелі дачыненне і да вайны супраць Украіны: у школах з’яўляліся асобы, у тым ліку звязаныя з «Вагнэрам», якія праводзілі для дзяцей адкрыта прапагандысцкія лекцыі.
Гаворка ідзе пра траўмаваных і псіхічна нестабільных людзей з гвалтоўным досведам, якія здольныя маральна пакалечыць любога падлетка. І менавіта на іх гэтае патрабаванне не распаўсюджваецца.
Таму само псіхалагічнае сумоўе ў тым выглядзе, у якім яно ўведзенае цяпер, мае выключна палітычны характар. Яго рэальная мэта — не клопат пра дзяцей, а выбракоўванне тых педагогаў, якія могуць быць палітычна нелаяльнымі або іншадумцамі. Як інструмент прафілактыкі самазабойстваў гэта не працуе і не можа працаваць. Больш за тое, такая практыка, хутчэй за ўсё, пагоршыць сітуацыю.
Фактычна дзяржава аб’явіла ціхую грамадзянскую вайну: яна вызначыла «ворагаў» сярод уласных грамадзян і запусціла механізм палявання на іх. Гэта робіцца дзеля таго, каб абвастрыць узаемаадносіны ў грамадстве. Калі ж людзей пачынаюць ацэньваць і адсейваць не паводле прафесійных якасцяў, а паводле палітычнай лаяльнасці, гэта азначае, што мы ўжо перайшлі небяспечную, чырвоную мяжу.
— Чаму сёння нефармальная знешнасць вучняў для сістэмы адукацыі выглядае як чырвоная ануча для быка? Чаму адміністрацыі школаў бачаць у гэтым пагрозу?
— З часоў увядзення адзінага стандарту школьнай формы для ўсіх таталітарных рэжымаў гэта робіцца для таго, каб усе былі аднолькавыя і ніхто не выбіваўся. Гэта прыкмета хваробнага рэжыму, які падтрымліваюць псіхічна неўстойлівыя і траўмаваныя людзі. Фарбаваныя валасы або нефармальнае адзенне робяць дзіця «іншым», вылучаюць яго сярод аднолькавых і часта трактуецца як прыкмета пратэсту ці нелаяльнасці.
Таталітарны рэжым заўсёды звяртае ўвагу нават на дробязі і кантралюе ўсё, у тым ліку выбар адзення. Напрыклад, джынсы ў савецкі час лічыліся прыкметай таго, што чалавек «паходзіць з іншага свету» і не ўваходзіць у савецкую норму. Фарбаваныя валасы сёння — гэта «знак бяды»: дзіця выбіваецца сярод іншых і аўтаматычна становіцца патэнцыйным ворагам дзяржавы. Таму яго трэба «прыдушыць у дзяцінстве», як кажуць.
Такім чынам, ціск на падлетка за знешнія адрозненні — гэта відавочная прыкмета таталітарнай сістэмы, якая рэагуе так сама, як у савецкія часы, на любыя формы непадпарадкавання або іншасці. Гэта наглядна бачна на прыкладзе 11-класніка з Гомеля, якому выказалі прэтэнзіі за фарбаваныя валасы.
Чытайце таксама: Без тэлефонаў і туалетнай паперы: дзеці скардзяцца на ўмовы ў школе
Наш канал в Telegram. Присоединяйтесь!
Есть о чем рассказать? Пишите в наш Telegram-бот. Это анонимно и быстро
Сообщить об опечатке
Текст, который будет отправлен нашим редакторам: