Беларускамоўны праваабаронца безупынна змагаецца за родную мову. Ён заклікае беларусаў не пакідаць «мовы нашай беларускай», бо ад гэтага залежыць будучыня нацыі.
«Моўны інспектар» і «Моўны кантралёр» — такія найменні Ігару Случаку прысвоілі беларусы. Антыбеларускія сілы называюць «моўным тэрарыстам». Сам жа Ігар лічыць сябе «Моўным адвакатам» альбо «Францішкам Багушэвічам нашага часу»: абодва «паўстанцы», юрысты, літаратары і абодва — праваабаронцы і адвакаты роднай мовы.
— Я нарадзіўся ў сям’і настаўнікаў беларускай і расейскай мовы і літаратуры і ў маленстве жыў у вёсцы на Гомельшчыне. Не памятаю, на якой мове мы тады размаўлялі ў сям’і, бо мой тата напалову удмурд, але вызнаваў сябе беларусам. А вось мой дзядуля па маме — Уладзімір Левард Язерскі — з даўняй беларускай шляхты. Ён і задаваў мне такія пытанні, маўляў, ці разумею я, што нашая родная беларуская мова, — узгадвае Ігар Случак пачатак свайго прыходу да беларускай мовы.
— І вось тады — гадоў у шэсць-сем — я пачаў задумвацца пра мову не як пра сродак камунікацыі, а як пра асобную мову, як з’яву.
Пасля Чарнобыльскай аварыі сям’я перасялілася ў Любанскі раён пад Менскам у «поўнасцю беларускамоўнае мястэчка».
— Там усе і ўсюды размаўлялі па-беларуску — не было іншай мовы, акрамя беларускай. У школе ўсе дысцыпліны выкладаліся па-беларуску. На вуліцы, у сем’ях ніхто нават і не задумваўся, як ён размаўляе, бо гэта было абсалютна натуральна. І калі раптам хтосьці спрабаваў прамаўляць па-расейску, то ўсе вельмі кпілі паміж сабой, асабліва дзеці, калі чулі нейкія рускамоўныя гукі.
Так доўжылася да пары, пакуль юнак не пайшоў вучыцца ў Гомель.
— Я паступіў у тэхнікум пасля 9 класаў школы і таму яшчэ праходзіў школьную праграму. У мяне выкладалася тая ж хімія, фізіка, матэматыка, але ўжо па-расейску. І калі побытавую мову я ведаў, то спецыяльныя тэрміны проста не разумеў, даводзілася шмат вывучаць. Таму на першым курсе было вельмі цяжка і ўвогуле некамфортна ў расейскамоўным асяроддзі. Тое ж самае было і калі паступіў у Гомельскі ўніверсітэт на юрыдычны факультэт.
Чытаць таксама: Алесь Бяляцкі: Беларуская мова ад простых вясковых людзей значна багацейшая за нежывыя канструкцыі рускай мовы
Ігар Случак паспеў пабыць назіральнікам на мясцовых выбарах яшчэ ў 2007 годзе. Далейшыя ж рэпрэсіі супраць грамадзка-актыўных студэнтаў змусілі юнака пакінуць Беларусь і атрымліваць адукацыю юрыста ўжо ў Эстоніі.
І замест расейскамоўнай ВНУ ў Таліне студэнт абраў Тартускі універсітэт з эстонскай мовай навучання.
— Эстонія для мяне была цікавая краіна, бо эстонцы належаць да фіна-вугорскай моўнай групы. А мая бабуля — удмурдка і таксама з фіна-вугорскай моўнай групы.
У дадатак студэнт заняўся гісторыяй гораду і «беларускага следу» ў Тарту.
Тарту ў свой час быў часткай Рэчы Паспалітай. Пры Стэфане Баторыю ён атрымаў герб і сцяг — бела-чырвоны, дарэчы. А ва ўніверсітэце вучыліся шмат выхадцаў з беларускіх зямель: да прыкладу, Усевалад Ігнатоўскі, Радаслаў Астроўскі, Антон Луцквіч.
Яшчэ тады — студэнтам у эстонскім універсітэце — неабыякавы беларус распачаў змаганне за родную мову на радзіме.
— Калі вярнуўся ў Беларусь пасля 2012 году, то працягваў дамагацца большага выкарыстання беларускай мовы, бараніў правы беларускамоўных людзей. З такой «рэпутацыяй» у дзяржаўныя органы шлях для мяне быў закрыты, — узгадвае юрыст. — А вось мае былыя аднагрупнікі па юрыдычным факультэце ў Гомелі цяпер пракуроры і суддзі — судзяць людзей па палітычных справах.
Тысячы зваротаў у дзяржаўныя органы Беларусі, дзесяткі станоўчых вынікаў у справе выкарыстання беларускай мовы: у назвах, абвестках, дарожных знаках, квітках і анатацыях — такі «паслужны» спіс Ігара Случака за пятнаццаць гадоў.
— Да прыкладу, у Слуцку некаторы час выраблялі хлеб з ганебнай для беларусаў назвай «Бульбаш». І гэта — адзінае, што на гэтым заводзе было па-беларуску, — узгадвае моманты працы моўны адвакат.
Разам з Алінай Нагорнай — таксама праваабаронцай — Ігар Случак распачаў кампанію «Стоп Бульбаш»: збіралі подпісы, складалі лісты і звароты. Спатрэбілася пяць гадоў, але гэты хлеб знялі з вытворчасці разам з назвай. А на ўпакоўках новай прадукцыі хлебазаводу з’явілася беларуская мова.
Моўны праваабаронца дамогся таксама беларускай мовы на прадуктах дзіцячага харчавання, на квітках і дарожных знаках.
— Гэта не лёгкая праца, і часам праходзяць гады, пакуль чыноўнікі «пачуюць» і адрэагуюць. Але важна даць людзям надзею, асабліва пасля 2020 году, што ўласнымі сіламі і намаганнямі можна штосьці змяніць.
А менавіта — выкараніць дыскрымінацыю беларусаў паводле моўнай прыкметы, прыклады чаго аўтар выклаў у сваёй кнізе «Дзесяць стагоддзяў дзяржаўнасці і дыскрымінацыі беларускай мовы».
Прыклады моўнай дыскрымінацыі праваабаронцы Ігар і Аліна паказалі таксама ў кнізе «Абаронім мову і абаронім вёску». А ў 2023 годзе разам з дваімі малымі сынамі мусілі пакінуць Беларусь, ратуючыся ад пераследу, і спыніліся ў Літве.
Тады чыноўнікі праз сваіх прапагандыстаў заявілі, што «уздыхнулі з палёгкай», бо выціснулі з краіны «нацыяналіста і моўнага тэрарыста».
— Яны забываюцца, што абарону роднай мовы я распачаў яшчэ ў першай эміграцыі і што цяпер мне нават прасцей гэта рабіць — няма пагрозы быць рэпрэсаваным, — смяецца актывіст.
Параўноўваючы моўную сітуацыю на радзіме і ў асяроддзі беларусаў за мяжой, спадар Случак канстатуе, што пасля 2020 году беларусы на радзіме сталі часцей выкарыстоўваць родную мову, чаго нельга сказаць пра беларусаў у выгнанні.
— У беларускіх дыяспарах найчасцей беларусы камунікуюць паміж сабой па-расейску. Гэта вельмі здзіўляе, бо навошта размаўляць на чужой мове, калі ёсць свая? Гэта вельмі-вельмі сумна, непрыемна і небяспечна, — кажа спадар Случак і тлумачыць чаму.
— Каб захавацца як народ, мы мусім не проста памятаць, што мы беларусы, і як мінімум паміж сабой размаўляць па-беларуску. Трэба дамагацца, каб у мясцовасці, дзе жывем і нас шмат, адкрываліся беларускамоўныя садкі і школы, каб неабходныя дакументы перакладаліся на беларускую мову. Паважаюць толькі тых, хто сам сябе паважае.
Чытаць таксама: Пісьменніца Ева Вежнавец: Наша задача – здабыць праўду з-пад зямлі
На распаўсюджанае ў антыбеларускім асяроддзі «У нас два государственных языка» Ігар Случак прыводзіць словы: «Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі».
— Калі Францішак Багушэвіч гэтак выказваўся пра беларускую мову, то гэта не азначала памерці ў літаральным сэнсе. Гаворка пра «памерці» як народ. Бо нацыянальная мова — гэта як набор энцыклапедычных ведаў.
Выкарыстанне нацыянальнай моўнай лексікі напаўняе чалавека самабытным і вельмі адметным зместам. Бо ў кожным слове закладзены пэўны сэнс: адно паходзіць са старажытных часоў кантактаў з немцамі, да прыкладу, іншае — з лацінскай мовы, а яшчэ адно — ад нейкай падзеі ці з’явы ў самім народзе.
Паводле праваабаронцы, калі чалавек з маленства чуе і засвойвае гэтыя словы, ён як бы «запампоўвае» ў памяць энцыклапедыю ведаў пра свой этнас. І гэтыя веды застануцца з чалавекам праз усё жыццё.
«Моўны код» кожнага народу ўплывае і на эмоцыі, і на лад мыслення, на характары людзей, на культуру, лад жыцця і ў выніку на гісторыю самога народу і ўсёй сваёй краіны.
— Не дарэмна ж італьянцы ці гішпанцы, да прыкладу, больш эмацыйныя і экспрэсіўныя, чым стрыманыя шведы ці нарвежцы. І падобныя прыклады можна шмат доўжыць.
Ігар Случак заўважае, што ніводны народ не адмовіўся ад роднай мовы, хоць многія ў Еўропе і краіны, і народы, і мовы былі ў не менш занядбаным стане, чым у Беларусі.
— Калі сказаць «навошта нам гэтая мова і навошта нам гэтая Беларусь — яна такая праблемная, “задрыпаная” і нікому не патрэбная», то варта паглядзець хоць бы на фінаў. Малая краіна і малы народ, і яны таксама былі і «задрыпаныя», і занядбаныя. Але яны «ўзялі сябе ў рукі», працавалі над сабой і зараз гэта адна з найбольш культурна развітых краінаў Еўропы.
Яшчэ адзін прыклад спадар Случак прыводзіць таксама з гісторыі малога народу малой краіны і нашых блізкіх суседзяў — эстонцаў.
— Іх таксама спрабавалі «акультурыць», і дзесьці ў 1950-х гадах навязвалі кірылічны алфавіт. Але эстонцы трымаліся свайго: мовы, традыцый, гісторыі, і калі прыйшоў час магчымасцяў, яны аднавілі сваю дзяржаўнасць дастаткова хутка і ўпэўнена, бо яна базавалася на нацыянальнай культуры.
На яшчэ адно савецка-саўгаснае клішэ «спачатку эканоміка, а пасля мова» Ігар Случак таксама раіць паглядзець на гісторыю еўрапейскіх народаў, якія і «накармілі» свой народ, бо напачатку паклапаціліся пра ягоную мову і культуру.
— Калі народ не згуртаваны і бескультурны, то ў нейкі момант эканоміку можна падняць, але гэтаксама ў нейкі момант яна і ўпадзе. Бо эканоміка ў адрыве ад культуры і правоў чалавека эфектыўна працаваць не будзе. Таталітарныя грамадствы, у адрозненне ад дэмакратычных, таму і развальваюцца, бо ў іх не знаходзіцца месца мове і культуры.
Чытаць таксама: «Я не этнічны беларус, але з беларускасцю ніколі не парываў». Моўнае пытанне Аляксандра Фрыдмана
Задачай-максімум сваёй працы Ігар Случак называе аднаўленне Канстытуцыі 1994 году і вяртанне беларускай мове статусу адзінай дзяржаўнай.
У выніку даследавання праваабаронца канстатуе, што сёння ўся інфраструктура ў Беларусі «заточаная» пад расейскую мову. Каб навучаць дзіця па-беларуску, бацькі мусяць збірацца ў групы, пісаць заявы ці вазіць дзіця далёка ад дому ў беларускую школу. У рускамоўных такіх праблемаў няма.
Таксама ў крамах, банках, паліклініках — ва ўсіх дзяржаўных установах — дакументацыя на расейскай мове. Запатрабаваць беларускай мовы азначае як найменш — выклікаць супраць сябе негатыўную рэакцыю. Большасць людзей прымае гэтыя навязаныя правілы, і ў выніку пры дзвюх дзяржаўных мовах у Беларусі амаль поўнае панаванне расейшчыны.
— Страціўшы мову, беларусы страцяць і дзяржаўнасць. Бо якія нашыя аргументы на карысць дзяржаўнасці? Сцяг, герб, грошы і падобная атрыбутыка спакойна змяняюцца, і мы паспелі гэта пабачыць на ўласныя вочы. А які наш аргумент, што мы асобны народ? Без уласнай мовы — ніякі! Мы нават аднавіць сваю дзяржаўнасць не зможам, бо не будзе гэтага галоўнага аргументу.
Праваабаронца перакананы, што пераход на беларускую мову павінен праводзіцца хутка — цягам трох-шасці месяцаў.
— У той сітуацыі, якая зараз у Беларусі, нельга губляць час. Доўгія пераходныя перыяды ні да чаго добрага не прыводзяць, як паказвае прыклад Беларусі ці Украіны таксама. У нас шмат людзей, якія ведаюць беларускую мову, размаўляюць па-беларуску, чытаюць і пішуць. Перакласці на беларускую мову нейкія адміністрацыйныя паперкі будзе каму, і гэта не складзе праблемаў. Усё магчыма — было б жаданне, палітычная воля і грамадзянская адказнасць.
Паводле спадара Случака, моўнае пытанне не расколе грамадства. Бо ў побыце людзі могуць размаўляць, як пажадаюць.
— Грамадства могуць раскалоць якраз дыскусіі пра тое, колькі дзяржаўных моў павінна быць. Гэта і ёсць антыдзяржаўныя размовы, — упэўнены спадар Случак.
Паводле яго, нараджаюцца новыя людзі, якія ў сем’ях гадуюцца па-беларуску, друкуюцца кнігі, выходзяць фільмы і ствараюцца беларускія песні. Суайчыннікі размаўлялі б на роднай мове шмат часцей, калі б не ўнутрыпалітычная сітуацыя.
— Калі мы хочам, каб Беларусь была незалежнай дзяржавай, калі мы хочам жыць у сваёй краіне як гаспадары, мы павінны вярнуцца толькі да беларускай мовы. Беларуская мова — адзіная дзяржаўная. Кропка.
Ігар Случак, як і Францішак Багушэвіч, заклікае беларусаў «Не пакідаць мовы нашай беларускай…».
— Каб не растварыцца ў іншых народах, чаго ворагі беларускасці і дамагаюцца.
Спадар Ігар кажа, што пачуваецца «Францішкам Багушэвічам нашага часу»: як слынны продак, які ўдзельнічаў у паўстанні Кастуся Каліноўскага, таксама «паўстанец» яшчэ да 2020 году, таксама юрыст, пісьменнік і адвакат.
— І сёння мая праца… Гэта, як украінцы зараз трымаюць фронт, каб не была акупаваная ўся Украіна, гэтак і я — трымаю моўны фронт. Мне важна, каб беларусы не страцілі тое, што ёсць, і паціху адваёўвалі свае пазіцыі.
На закіды «размаўляць правільна ці ніяк» Ігар Случак раіць не звяртаць увагі і пачынаць размаўляць нават з памылкамі, бо так і адбываецца навучанне.
— Лепш размаўляць па-беларуску з памылкамі, чым на добрай рускай мове чыніць зло. Так атрымліваецца, што расейская мова стала мовай агрэсіі і рэпрэсій. Ніколі не даводзілася чуць, каб людзей у Беларусі катавалі ці забівалі і пры гэтым размаўлялі па-беларуску.
Ігар Случак таксама перакананы, што беларуская мова жыве і будзе жыць.
— Беларускай мове тысяча гадоў, і калі яна не загінула ў розных вельмі неспрыяльных умовах, то не загіне і цяпер. Але і праца па яе аднаўленні таксама немалая, таму і працаваць трэба інтэнсіўна.
Зараз фармуецца беларуская нацыя і грамадзянская супольнасць у Беларусі. Калісьці Макей казаў, што рэжым знішчыць грамадзянскую супольнасць, што яна памрэ, як і беларуская мова. Але памёр Макей, а грамадзянская супольнасць, наадварот, жыве і будзе жыць. Як і беларускі народ, і сама Беларусь.
Чытаць таксама: Калыханкі, «белсатаўка» і «савушкін прадукт». Як Аліна Коўшык адстойвала ідэнтычнасць з чатырохгадовага ўзросту
В Москве размышляют о сделке с Трампом и снова всем угрожают. Минский режим рвется на…
В Барановичах состоялся концерт «Время выбрало нас», завершивший «Марафон единства». Местная газета написала, кто исполнял…
Цена за здание бывшей школы чисто символическая. Кирпичное строение все еще пригодно для использования, но уже…
Пророссийский телеграм-канал «Брест.Главное!» набрал подписчиков традиционно грязным способом — обманом. Спойлер: клюнувшие брестчане получили дешевое…
Учебное заведение было ликвидировано в июне этого года по решению епископской комиссии. С 2018 года…
Несколько поколений жителей небольших переулков в Пружанах десятилетиями смотрят на разбитые дороги под своими окнами…